Duel met paard

Het oog van de kunstenaar ziet meer dan er is. In 'Duel met paard', de debuutroman van Pauline Genee (1968), is het een kunstschilder die het mysterie omtrent een wonderpaard weet te ontrafelen. De roman speelt zich af in Berlijn tijdens het fin de siècle. Wetenschap en techniek kennen een stroomversnelling en beginnen langzamerhand het stadsleven te domineren. De metro doet voor het eerst zijn intrede, net als de elektrisch aangedreven trams, en door de Berlijnse straten rijden de eerste auto’s. Het tijdperk van de koetsen en de sledepaarden lijkt tanende. Maar toch is het een op het eerste zicht weinig bijzonder sledepaard dat de show steelt. Kluger Hans is een wonderpaard, dat tot grote verbazing van de toeschouwers op een Berlijnse binnenplaats, kan rekenen en tellen. Op vragen van zijn eigenaar, Wilhelm von Osten, voormalig docent en amateur-frenoloog, reageert het paard op vragen door ja te knikken, nee te schudden en met het voorbeen getallen te tikken. Met engelengeduld wijdde Von Osten zich jarenlang aan het aanleren van deze rekenkunsten aan zijn paard. Wat bezielde deze man om dag en nacht voor een schoolbord vol sommen te staan? Het is het uitgangspunt van een veellagige historische roman waarin feiten naadloos in fictie overgaan.

Het motto van Duel met paard komt uit De man zonder eigenschappen van Robert Musil: 'Als werkelijkheidszin bestaat, en niemand zal eraan twijfelen dat die bestaansrecht heeft, dan moet er ook iets bestaan dat je 'mogelijkheidszin' kunt noemen'. Genee leidt haar roman in met een getrouwe reconstructie van de feiten en de wetenschappelijke rapporten van de onderzoekscommissie uit de periode 1904-1912. Het boek komt hierdoor wat traag op gang. Ook het wisselende vertelperspectief haalt de vaart er aanvankelijk uit, maar na de inleidende hoofdstukken is er meer evenwicht tussen de historische evocatie en gaan de verhaallijnen steeds wijder uiteen lopen. Naast Wilhelm von Osten zorgt vooral de vinnige Italiaanse kunstschilder Emilio Rendich voor verbaal vuurwerk, met zijn flamboyante en eigenzinnige levensstijl. Hij is uit acute geldnood aan een carrièrewending toe en wil zich toeleggen op portretkunst. Hij sluit vriendschap met de norse von Osten en schildert het paard en zijn meester bijna dagelijks, in de hoop kroongetuige van een 'historische gebeurtenis' te worden en er commercieel munt uit te slaan. Maar zijn liefde voor de vrouw van een bevriend schilder en mecenas fnuiken zijn ambitie. Niettemin merkt hij als eerste op dat het de lichaamstaal van Wilhelm von Osten is die het paard in de goede richting stuurt. In werkelijkheid kan het paard noch rekenen noch tellen, maar gehoorzaamt het eenvoudig aan de onbewuste en onmerkbare bewegingen van de vragensteller. Ook de nevenfiguren worden door Pauline Genee met veel empathie geportretteerd. Zo speelt Frau Piehl, de buurvrouw van Von Osten, een belangrijke rol als neutrale observator.

Duel met paard ontpopt zich na een aarzelende start tot een intrigerende historische roman die nieuw licht werpt op een hoogst bizarre geschiedenis. Het biedt veel meer dan louter een antwoord op de vraag of een dier werkelijk kan aangeleerd worden om de vierkantswortel van 144 te trekken. De titel mag in die optiek ruim geïnterpreteerd worden. Het is niet enkel een clash tussen (schilder)kunst, wetenschap en waarheid, ook op micro-niveau vecht elk personage zijn of haar eigen duel uit. De universele hunkering naar aandacht en erkenning is het leitmotif. Kleine menselijke kantjes staan glorie in de weg. Maar anderzijds zijn het ook koppigheid en eigenzinnigheid die de protagonisten verder en dieper drijft in hun heikele zoektocht naar roem en waarheid.

Uiteindelijk is de strijd die de oude Wilhelm Von Osten voert het meest aangrijpend, omdat ze ook de meest tevergeefse is. Het is alsof hij zijn overleden vader wil bewijzen dat zijn didactische methodes wel degelijk succesvol kunnen zijn en dat je door samenwerking goede resultaten kan bereiken, ook tussen mens en dier. Maar maatschappelijke erkenning is slechts een doekje voor het bloeden als je niet in het reine bent met jezelf. De sfeertekening van het Berlijnse fin de siècle is trefzeker, inclusief het expressieve taalgebruik in de dialogen tussen de kunstschilder en zijn noeste, rationele tegenhanger. Genee toont zich een begenadigd schrijfster.

Recencie geschreven in opdracht van Vlabin-VBC en oorspronkelijk gepubliceerd in Leeswolf nr. 2, april 2014.